एजेन्सी । कतारको राजधानी दोहा सन् २०२२ मा हुने विश्वकप फुटबलको आयोजक बन्ने हो कसैले पनि भविष्यवाणी गरेको थिएनन । एक शताब्दीअघि सन् १९२२ मा १२ हजार वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको यो खाडी देशलाई बसोबासका लागि व्यावहारिक रूपमा अयोग्य मानिन्थ्यो। यहाँ बसोबास गर्ने ठूलो संख्यामा माछा मार्ने र मोती टिप्नेहरू थिए र यी मानिसहरू घुमन्तेहरू थिए जो अरबी प्रायद्वीपमा घुम्ने गर्थे।

नब्बे दशकमा पुगेका मानिसहरूले सन् १९३०–४० को भयावह आर्थिक संकटलाई अझै सम्झन्छन्। यो समय थियो जब जापानीहरूले मोती खेती र यसको ठूलो उत्पादन सुरु गरे। जसका कारण कतारको अर्थतन्त्र ध्वस्त भएको थियो ।

सोही दशकमा कतारको ३० प्रतिशत जनसंख्या राम्रो अवसरको खोजीमा विदेश पलायन भएको थियो । संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार यहाँको जनसंख्या २४ हजारमा झरेको थियो । तर त्यसपछि कतारको अर्थतन्त्रमा यू–टर्न आयो र जादू जस्तै कतार विश्वको सबैभन्दा ठूलो तेल भण्डारको रूपमा उभियो।

२० औं शताब्दीको मध्यमा, कतारको खजाना द्रुत रूपमा बढ्न थाल्यो र यो संसारको सबैभन्दा समृद्ध देशहरू मध्ये एक बन्यो। आज कतार अनगिन्ती गगनचुम्बी भवनहरू, कृत्रिम अग्ला अग्ला टापुहरू र अत्याधुनिक स्टेडियमहरूको घर हो । त्यसैले बीबीसीले कतारलाई विश्वको सबैभन्दा धनी देशहरूमध्ये एक बनाएको तीन परिवर्तनहरूको विश्लेषण गर्दछ।

कतारमा ‘ब्ल्याक गोल्ड’ पत्ता लाग्दा कतार स्वतन्त्र राष्ट्र थिएन र सन् १९१६ देखि बेलायती शासनमा थियो। जब कतारले आफ्नो कालो सुन (तेलको कुवा) पत्ता लगायो, त्यो राष्ट्रको रूपमा अस्तित्वमा थिएन र १९१६ मा यस क्षेत्रलाई नियन्त्रण गर्ने बेलायतीहरूको हातमा थियो।

धेरै वर्षको खोजी पछि, पहिलो निक्षेप १९३९ मा देशको पश्चिमी तटमा, दोहा देखि ८० किलोमिटर दुखानमा भेटियो। तर, कतारलाई यो खोजको पुँजी बनाउन केही वर्ष लाग्यो।

अमेरिकाको बेकर इन्स्टिच्युसनका कतार मामिलाका विशेषज्ञ क्रिस्चियन कोट्स भन्छन्, ‘यो खोज दोस्रो विश्वयुद्धको सुरुमा आएको थियो, जसले सन् १९४९ सम्म तेलको निर्यात रोकेको थियो र त्यसैले नाफा कमाउन थालेको थिएन।’

तेलको निर्यातले कतारमा अवसरहरू खोल्यो र यहाँ द्रुत परिवर्तन र आधुनिकीकरण भयो। बढ्दो तेल उद्योगबाट आकर्षित हुँदै, प्रवासी र लगानीकर्ताहरू कतारमा पुगे र यसको जनसंख्या बढ्दै गए। १९५० मा कतारको जनसंख्या २५,००० भन्दा कम थियो । जुन १९७०  सम्ममा १००,००० भन्दा बढि पुग्यो।

कुनै समय माछा मार्ने र मोती पिकर्सका लागि चिनिने देशको जीडीपी सन् १९७० को दशकमा ३० करोड अमेरिकी डलरभन्दा बढी पुगेको थियो। एक वर्ष पछि, ब्रिटिश शासन समाप्त भयो र कतार एक स्वतन्त्र देश भयो। यससँगै यहाँ नयाँ युगको सुरुवात भयो जसले कतारलाई अझ धनी देश बनायो ।

जब इन्जिनियरहरूले १९७१ मा कतारको उत्तरपूर्वी तटमा रहेको उत्तरी क्षेत्रमा विशाल प्राकृतिक ग्यास भण्डार पत्ता लगाए, थोरैले यसको महत्त्व बुझे। 
नर्थ फिल्ड पृथ्वीको सबैभन्दा ठूलो प्राकृतिक ग्यास क्षेत्र हो । जसमा विश्वको ज्ञात भण्डारको लगभग १० प्रतिशत रहेको छ भनी महसुस गर्न १४ वर्ष र दर्जनौं भ्यासहरू लागे।

यसबाट थाहा भयो कि इरान र रुसपछि कतार प्राकृतिक ग्यासको भण्डारमा सबैभन्दा ठूलो देश हो । उत्तरी क्षेत्रको क्षेत्रफल करिब ६,००० वर्ग किलोमिटर छ, जुन सम्पूर्ण कतारको आधा बराबर छ। कतार ग्यास, विश्वमा तरल प्राकृतिक ग्यासको सबैभन्दा ठूलो उत्पादक, यसको उद्योग मार्फत कतारको आर्थिक वृद्धिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

तर, तेलजस्तै ग्यासबाट पनि कमाउन समय लाग्यो । कोट्सका अनुसार, ूलामो समयसम्म, माग त्यति ठूलो थिएन र यसलाई विकास गर्न धेरै चासो थिएन, तर डण् को दशकमा सबै परिवर्तन हुन थाल्यो, जब पूर्वाधार निर्माण हुन थाल्यो।ू यो सुरु भयो। देशभित्रै वितरण भई ९० को दशकमा अर्थतन्त्रलाई थप गति दिने इन्जिनको रूपमा निर्यात गर्ने व्यवस्था गरिएको थियो ।

२१औँ शताब्दीको आगमनसँगै कतारको आर्थिक वृद्धिदरको ग्राफले ठूलो उछाल ग¥यो । सन् २००३ देखि २००४ सम्ममा कतारको जीडीपी दर ३.७ प्रतिशतबाट १९.२ प्रतिशत पुगेको थियो। दुई वर्षपछि सन् २००६ मा त्यो बढेर २६.२ प्रतिशत पुगेको थियो ।

यो बढ्दो जीडीपी दर धेरै वर्षदेखि कतारको शक्तिको विशेषता हो र यो वृद्धि ग्यासको मूल्यमा मात्र सीमित हुन सक्दैन। मोहम्मद सैदी कतार विश्वविद्यालयका प्राध्यापक र दिगो अर्थशास्त्रका विशेषज्ञ हुन्। उनी भन्छन्– ‘देशमा राजनीतिक परिवर्तन भइरहेका बेला यी आर्थिक परिवर्तनहरू भएका हुन् । सन् १९९५ मा वर्तमान अमिर तमिम बिन हमाद अल्थानीका पिता हमाद बिन खलिफा अल्थानीले सत्ता ग्रहण गरे, कसैको लागि विवादास्पद घटना। यो कसरी भयो ।’

हमाद बिन खलिफा अल्थानी स्विट्जरल्याण्डको भ्रमणमा हुँदा आफ्ना बुबाको उत्तराधिकारी बने। अल्तानी परिवारले कतारमा १५० वर्षदेखि शासन गर्दै आएको छ र यो परिवारले यसरी सत्ता कब्जा गरेको यो पहिलो घटना होइन। तर दरबारको षड्यन्त्र बाहेक यो सत्ता परिवर्तनले कतारको अर्थतन्त्रमा ठूलो परिवर्तन ल्यायो ।

ग्यास र तेल निकासी, तरलीकरण र निर्यातका लागि तयार गरिएको पूर्वाधारमा गरिएको लगानीले देशलाई विदेशसँग जोड्ने काम गरेको छ । १९९६ मा, तरल प्राकृतिक ग्यासले भरिएको जहाज जापानको लागि प्रस्थान गर्यो। यो कतार ग्यासको पहिलो प्रमुख निर्यात र बहु–अरब डलरको उद्योगको सुरुवात थियो जसले कतारलाई विश्वव्यापी सम्पत्तिको शिखरमा पुर्यायो। सन् २०२१ मा कतारमा प्रतिव्यक्ति जीडीपी ६१,२७६ अमेरिकी डलर थियो। क्रयशक्ति समानताको मापनलाई पनि हेर्‍यौं भने विश्व बैंकका अनुसार यो संख्या ९३ हजार ५२१ डलर पुग्छ जुन विश्वकै उच्च हो । यद्यपि यसको सानो जनसंख्या ठूलो कारण हो। कतारको जनसंख्या लगभग ३००,०००–्र३५०,०० मात्र छ  । यो बाहेक अधिकांश प्रवासी छन्। कतार सरकारले आफ्ना जनतालाई उच्च पारिश्रमिकका साथै उत्कृष्ट शिक्षा र स्वास्थ्य प्रणाली दिन्छ ।

तर, हालैका वर्षहरूमा कतारको अर्थतन्त्रमा असर परेको छ र यसले केही सुस्ताएको छ। यसले भविष्यमा चुनौतीहरूको सामना गर्दछ, जीवाश्म ईन्धनमा यसको निर्भरता र हाल यसको जलवायु प्रभावमा गम्भीर छानबिनको सामना गरिरहेको छ। २०२३ र २०२४ मा, तेलको मूल्य घट्यो र आम्दानीको स्रोत परिवर्तनको आवश्यकता छलफलको मुख्य विषय बन्यो, सैदी भन्छन्।

कतारसँगको कूटनीतिक विवादपछि साउदी अरेबिया, संयुक्त अरब इमिरेट्स, बहराइन र इजिप्टले सन् २०१७ र २०२१ सम्म नाकाबन्दी लगाएपछि कतारको अर्थतन्त्रमा ठूलो चुनौती खडा भएको थियो।

कोट्सका अनुसार कतारले ग्यास र तेल बाहेक आर्थिक आम्दानीको कुनै स्रोत खोजेको छैन। त्यसैले अब निजी क्षेत्रलाई विस्तार गर्न चाहन्छन् । हाइड्रोकार्बनमाथिको आफ्नो निर्भरता कम गर्न उनले यसमा लगानी गरिरहेका छन् । यस प्रयासको राम्रो उदाहरण कतार लगानी प्राधिकरण र कतारी कोषहरू लन्डन र न्यूयोर्क जस्ता शहरहरूमा उच्च(अन्तका सम्पत्तिहरू छन्।

कोट्स विश्वास गर्छन् ™कतारले अब दोहालाई कार्यक्रम, सम्मेलन, बैठक र विशेष गरी विश्वकपको हब बनाउनमा ध्यान केन्द्रित गरिरहेको छ, यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो।’

कतारले फुटबल विश्वकप आयोजना गर्न अमेरिकी डलर २००,००० मिलियन भन्दा बढी खर्च गरेको छ, जुन इतिहासकै सबैभन्दा महँगो फिफा विश्वकप हो। यसमा आठ रङ्गशाला, नयाँ विमानस्थल र नयाँ मेट्रो लाइन जस्ता पूर्वाधार निर्माण भएका छन् ।

विश्वको ठूलो हिस्साले कतारको पूर्वाधार निर्माणमा प्रश्न उठाएको छ। यसको निर्माणमा संलग्न धेरै मजदुरहरू नेपाल, भारत र बंगलादेश जस्ता देशहरूबाट आएका थिए जसले अमानवीय अवस्थामा काम गरे र धेरैले ज्यान गुमाएका थिए।

यसमा कतार र अन्तर्राष्ट्रिय फुटबल महासंघ (फिफा) विरुद्ध भ्रष्टाचार र घुसखोरीको आरोप लगाइएको छ । सन् २०१० मा कतारले घुसको सट्टा आफ्नो नाममा कार्यक्रम आयोजना गरेको दाबी धेरैले गरिरहेका छन् ।

यी आलोचनाहरू बाहेक, यो स्पष्ट छ कि यो घटना एउटा सानो देशको लागि विश्व कप भन्दा धेरै हो जुन रेकर्ड समयमा सम्पन्न भयो र अब एक ठूलो भूराजनीतिक खेलाडीको रूपमा आफूलाई थप आधुनिक र प्रगतिशील छविमा स्थापित गर्न प्रयास गर्दैछ। बीबीसी