नुवाकोटको पञ्चकन्या गाउँपालिकाका रमेश प्रसाद सिटौला उद्यमी बन्न लामो समयदेखि सङ्घर्षरत छन् । देश विदेशमा पुर्‍याउन सकिने सिप, क्षमता र कला हुँदाहुँदै पनि त्यो सम्भावना अहिले एउटा कोठामा सीमित छ ।

नेपालमै बसेर ठूलो उद्योग सञ्चालन गरौँ र धेरै महिलाहरूलाई रोजगारी दिऊँ भन्ने हुटहुटी उनको मनमा छ । तर, चार वर्ष अघि सुरु गरेको कामलाई उनले पुँजीको अभावमा आफ्नो कोठाबाट बाहिर निकाल्न सकेका छैनन् ।

उनीसँग कला छ तर ठूलो मात्रामा लगानी गरेर व्यवसायलाई विस्तार गर्न सक्ने आर्थिक क्षमता भने छैन । ‘मसँग कला छ, विभिन्न वस्तु तथा सामानहरू बनाउन सक्छु । यसको बजार पनि छ । तर ठूलो मात्रामा लगानी गरेर उद्योग सञ्चालन गर्न आवश्यक पुँजी भने छैन’, उनले विवशता पोखे ।

आफू निम्न वर्गीय परिवारको व्यक्ति रहेको बताउँदै उनले अगाडी भने, ‘मसँग पैसा छैन । लगानी गरे उद्योग खोल्न सक्दिन । म आफू निम्न परिवारको मानिस हो । साथ सहयोग हुने हो भने मैले केही गरेर देखाउँछु ।’

सानोदेखिको रहर

सानैदेखि आफै उत्पादक बनेर बस्तु बिक्रि गर्ने उनको रुचि रहेको थियो । ‘म सानैदेखि केही आफैँ बनाउन पाए हुन्थ्यो भन्ने रहर भएको मान्छे । यहि रहरले सहर पसे । काठमाडौंमा आएर दुख गर्दै छु जुन हालसम्म पनि जारी नै छ’, उनले भने ।  

उनले सजावटका सामान बनाउनका लागि कहीँ कतै सिप सिक्नु परेन । ‘मैले यी सामानहरू बनाउनका लागि कहीँ कहीँ गएर सिप नै सिक्नु परेन । म केही चिज हेर्छु अनि त्यसलाई कसरी आफ्नो डिजाइन बनाउने सोच्छु । त्यही सोचेअनुसार बनाउँछु’, उनले भने । 

विगत ४० वर्षदेखि उनी काठमाडौंमा बस्दै आएका छन् । काठमाडौं आएर सुरुवाती समयमा उनले चियाको मसलाहरू बनाएर बेच्ने गरे । त्यसमा उनी सफल हुन सकेनन् । सोच अनुसार बजार पाएनन् । त्यसलाई फेरि उनले छोडे ।

पछि उनले काठ, कागज, कार्टुनहरूको मन्दिर बनाउने काम गरे । त्यो काम पनि उनले लामो समयसम्म गरेनन् । किनकि सोचे जस्तो व्यापार भएन । पछिल्लो चार/पाँच वर्ष यता भने उनले विभिन्न प्रकारका सजावटका सामानहरू बनाउने गरेका छन् । आयातित सजावटका सामानहरूलाई रोक्नु पर्छ भन्ने सोचका साथ आफूले यो व्यवसाय थालेको उनी बताउँछन् ।

सिटौलाले सिपमूलक तालिम समेत दिने गरेका छन् । नयाँ घरहरूको वालमा उनले विभिन्न प्रकारका डिजाइनहरूको वाल पेन्टिङ समेत गर्ने गरेका छन् । ‘डेकोरेशन आर्ट’ समेत गर्ने गरेका छन् । यसका साथै उनले काठमाडौंको धनेश्वर वरिपरिका केही महिलाहरूलाई समेत सजावटका सामानहरू बनाउन सिकाएर स्वरोजगार बनाएका छन् । कला भएकाहरूलाई सधैँ साथ दिने गरेको उनले बताए ।

फोहोरबाट सजावटका सामान

सजावटका सामान बनाउनका लागि उनले प्रयोग गर्ने कच्चा पदार्थ भने सबैजसो हामीले प्रयोग विहीन भनेर फालिएका वस्तुहरू नै छन् । उनले अण्डाको बोक्रा, फर्निचरका सामान बनाउँदा निस्किएको काठको धुलो, सल्लाको पात र फल, मकैको खोस्टा, बाबियाे, फालिएका प्लास्टिक रहेका छन् ।

यस्ता सामाग्री बनाउनका लागि उनी दिनमा १२ देखि १५ घण्टासम्म परिश्रम गर्छन् । प्लास्टिकजन्य फोहोर व्यवस्थापन प्रमुख चुनौती बनिरहेका बेला उनी भने त्यस्ता फोहोरहरूबाट नै विभिन्न आकृतिका सजावटका सामाग्रीहरू बनाउने गर्छन् । काम नलाग्ने भनेर फालिएका चिजहरूलाई बटुलेर व्यवसाय नै गर्न सकिने उनको भनाई छ ।

उनी बाहिर फालिएका प्लास्टिकहरू टिपेर घरमा लैजाने गर्छन् । त्यसलाई धोएर आवश्यकता अनुसार विभिन्न सामानहरू बनाउने गरेका छन् । यसले फोहोर व्यवस्थापन हुने र आम्दानी पनि गर्न सकिने उनको भनाई छ ।

‘फालेको प्लास्टिकलाई हामीले पुनः प्रयोग गरेर आकर्षक सजावटका सामानहरू बनाउन सकिन्छ । हामी काम लाग्दैन भन्दै फाल्छौँ । तर त्यसलाई नै फेरि प्रयोग गरेर बनाउने हो भने आम्दानी पनि गर्न सकिन्छ’, उनले भने ।

आयातित भन्दा सस्तो र राम्रो

उनले उत्पादन गरेको जस्तै सजावटका सामानहरू धेरैजसो आयात हुने गरेको छ । नेपालको मागलाई धान्न सक्ने गरी नेपालमै उत्पादन गर्न सक्ने हो भने नेपाली पैसा बाहिरिनबाट रोक्न सकिने उनको भनाई छ । 

उनका अनुसार आयातित सजावटको सामान भन्दा नेपालमै उत्पादन गरेको त्यस्तै प्रकारको सामानमा मूल्य ५० प्रतिशत सस्तो हुन्छ । नेपाली उत्पादन सस्तोसङै बलियो पनि रहेको उनले बताए । आफूले बनाएका सजावटका सामानहरू लामो समयसम्म टिक्ने उनको दाबी रहेको छ ।

सजावटका सामानहरू नेपालमै उत्पादन गर्ने हो भने उपभोक्तालाई पनि मूल्य सस्तो पर्न जाने उनले बताए । सिटौलाले भने, ‘यो हाम्रो गाउँघरमै उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसको कच्चा पदार्थ पनि धेरैजसो गाउँघरमै पाइन्छ । बाहिरबाट आयात गरियो भने महँगो पर्न जान्छ, यसलाई यहि बनाइयो भने सस्तो पर्छ ।’

‘मेड इन नेपाल’ भनेर सजावटका सामानहरू उत्पादन गर्ने हो भने राम्रो बजार रहेको उनको अनुभव छ । ‘नेपालमै बनेको भन्यो भने कतिपयले नाक खुम्च्याउने पनि गर्छन् । तर गुणस्तरीय सामानहरू बनाउने हो भने त्यस्ता उपभोक्ताको मन जित्न सकिन्छ’, उनले भने ।

आफूले बनाएका सामानहरू बाहिरको भन्दा सस्तो अनि राम्रो पनि रहेको बताए । उनले भने, ‘मैले बनाएका जति सामानहरू छन् ती राम्रो र सस्तो पनि छ । ढुक्कले प्रयोग गर्न सकिन्छ र जति जनाले लैजानु भएको छ उहाँहरूले राम्रो भनेर नै प्रतिक्रिया दिनु भएको छ’, उनले भने ।

छैन बजारको दुख

उनले बनाएका सजावटका सामानहरूको बजारमा उच्च माग छ । तर, उनले माग अनुसार आपूर्ति गर्न सकिरहेका छैनन् । माग अनुसार आपूर्ति गर्नका लागि उनले उद्योग नै दर्ता गरेर सञ्चालन गर्नु पर्ने आवश्यकता महसुस गरेको बताए ।

सिटौलाले भने, ‘म सामानहरू बनाउन सक्ने भएँ । यहि कामको लागि अरूलाई रोजगारी दिन सक्ने पनि भएको छु । अब उद्योग नै दर्ता गरेर विभिन्न गाउँमा समेत रोजगारी दिन सकिने सम्भावना छ ।’

उनको सोच अनुसार उद्योग दर्ता गरेर सञ्चालन गर्नका लागि करिब १० लाख भएपनि पुग्छ । त्यो लगानी गर्ने उनको क्षमता छैन । ‘घरेलु उद्योगकै रुपमा दर्ता गरेर सञ्चालन गर्न सके भने पनि राम्रो हुन्छ भन्ने लागेको छ । तर, यसका लागि मसँग बजेट अभाव रहेको छ । सरकारले सहयोग गरिदिने हो भने मैले धेरैलाई रोजगारी दिन सक्छु’, उनले भने ।

उनी आर्थिक अभावका कारण सोचे अनुसार काम गर्न नसकिरहेको बताउँछन् । हाल उनी १० वटा सामान बनाएर पाँच वटा बिक्री गर्दा भएको आम्दानीले परिवारको गुजारा चलाइरहेका छन् । बाँकी पाँच वटाको बिक्रीबाट आएको रकम थप १० वटा उत्पादनमा लगानी गर्छन्। जसका कारण व्यवसाय विस्तारको सपना अधुरै रहेको छ ।

उनले बनाएका केही सामानहरू जाउला खेल, महाबौद्ध र गौ शलाका पसलेहरूले बिक्रीका लागि राखिदिने समेत गरेका छन् । ती सामानहरू सबैजसो बिक्री हुने गरेको छ । बिक्री राम्रो भए पनि ठूलो मात्रामा उत्पादन गर्न भने नसकेको उनले गुनासो गरे । 

‘चार/पाँच वर्षदेखि यस्ता सामाग्रीहरू बनाउँदै आएको छु । मैले जति बनाएको छु त्यो सबैजसो बिक्री भएको नै छ । माग राम्रो छ । व्यापकरुपमा उत्पादन गर्ने हो भने यसको बजार राम्रो छ । अहिले मेरो चाहाना यसलाई देशव्यापीरुपमा उत्पादन गरेर ठूलो भोलुममा ल्याउनु पर्छ भन्ने हो’ उनले भने । 

सजिलै हुनसक्छ आयात विस्थापन

सजावटका सामानहरू बनाउनका लागि घर बाहिर जानै पर्दैन । घरायसी कच्चा पदार्थबाट नै बनाउन सकिन्छ । हरेक पालिकाहरूले सहयोग गर्ने हो भने हस्तकलाको उद्योग सञ्चालन गरेर गाउँ गाउँमा सिप सिकाएर यस्ता सामानहरू उत्पादन गर्न सकिने उनको जिकिर छ ।

‘म एक जनाले १२ घण्टा खटेर बनाए पनि धेरै बनाउन सकिँदैन । यसले त मेरो दैनिक जीवन चलाउनका लागि मात्र पुग्छ । दुई हजारको सामान लगेर बिक्री गरे भने चामल, दाल, चिनी, चिया पत्ति किनेर ल्याउँछु’, उनले अगाडी भने, ‘यो भन्दा अगाडी बढ्नका लागि त मलाई टिम चाहिन्छ । त्यो टिम बनाउनका लागि पालिकाहरूले सहयोग गरे भने सम्भव छ ।’ 

कसैले सहयोग गर्ने हो भने तत्काल उद्योग दर्ता गरेर आयातित सघावटका सामानहरूको बजार विस्थापन गर्न सकिने उनको भनाई छ । ‘उद्योग दर्ता गरेर देशव्यापीरुपमा सुरु गर्ने हो भने आयातित सजावटका सामानहरूलाई विस्थापित गरेर नेपाली उत्पादनले बजार लिन्छ’ सिटौलाले भने ।