अमेरिकी मुद्रा डलर एक वैश्विक मुद्राको रूपमा परिचित छ। डलर र यूरो अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा धेरै लोकप्रिय र स्वीकार्य छन्। विश्वभरका केन्द्रीय बैंकहरुमा रहेको विदेशी मुद्राको भण्डारमा अमेरिकी डलरको हिस्सा ६४ प्रतिशत छ।

यस्तो अवस्थामा डलर आफै ग्लोबल मुद्रामा परिणत भएको छ। डलर एक विश्वव्यापी मुद्रा हो, यो यसको शक्ति र अमेरिकी अर्थव्यवस्थाको शक्तिको प्रतीक हो।

अन्तर्राष्ट्रिय संगठनको सूचीका अनुसार,विश्वभर जम्मा १८५ वटा मुद्राहरू प्रचलनमा छन् । यद्यपि यी मुद्राहरू प्राय जसो तिनै देश भित्रमात्र प्रयोग गरिन्छ।  कुनै पनि मुद्रा कुन हदसम्म संसारभरि व्याप्त छ त्यो कुरा सो देशको अर्थव्यवस्था र शक्तिमा निर्भर गर्दछ।

विश्वको दोस्रो शक्तिशाली मुद्रा यूरो हो, जुन विश्वभरिका केन्द्रीय बैंकहरूको वैदेशिक विनिमय भण्डारमा १९.९ प्रतिशत छ। डलरको सुदृढीकरण र स्वीकृतिले अमेरिकी अर्थव्यवस्थाको शक्ति झल्काउँछ। कुल डलरको ६५ प्रतिशत अमेरिका बाहिर प्रयोग गरिन्छ।

विश्वभर हुने ब्यापारको ८५ प्रतिशत कारोबार डलरमा नै हुने गर्छ । विश्वव्यापी ऋणको ३९ प्रतिशत डलरमा दिइन्छ। यसैले विदेशी बैंकहरुलाई अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा डलरको आवश्यकता पर्छ।

तर, डलरको यो साम्राज्य तोड्न रूस र चीन डलरमा उनीहरूको निर्भरता कम गर्न एकसाथ काम गरिरहेका छन्। । केही विज्ञहरूको भनाइ छ कि यसले दुई देशहरु बीच 'वित्तीय गठबन्धन' निम्त्याउन सक्छ।

किन डलर ग्लोबल मुद्रा?

डलरको वर्तमान सुदृढीकरण १९४४  मा ब्रेटन वुड्स सम्झौता पछि सुरु भयो। त्यो भन्दा पहिले धेरै देशहरूले सुनलाई मात्र एक राम्रो मानकका रूपमा लिन्थे। 

तर, विश्वका विकसित देशहरू न्यू हैम्पशायरको ब्रेटन वुड्समा भेला भए र तिनीहरूले अमेरिकी डलरसँग सबै मुद्राको विनिमय दर तय गरे। त्यस समयमा अमेरिकासँग विश्वको सब भन्दा ठूलो सुनको भण्डार थियो। यस सम्झौताले अन्य देशहरूलाई पनि सुनको सट्टा आफ्नो मुद्रालाई समर्थन गर्न अनुमति दियो।

१९७० को शुरुमा धेरै देशहरूले मुद्रास्फीतिसँग लड्नको लागि डलरको लागि सुनको मांग गर्न थाले। त्यस समयमा राष्ट्रपति निक्सनले फोर्ट नोक्सलाई यसको सबै भण्डार खाली गर्न अनुमति दिनुको सट्टा डलरलाई सुनबाट अलग गरे। त्यसबेलासम्म डलर विश्वको सबैभन्दा सुरक्षित मुद्रामा परिणत भइसकेको थियो।

चीन र रसियाको  रणनीति

एसिया निक्केईको समीक्षा रिपोर्ट अनुसार रसियाको केन्द्रीय बैंक र संघीय कस्टम सेवामार्फत हालसालै जारी गरिएको तथ्यांक अनुसार आर्थिक वर्ष २०२० को पहिलो त्रैमासिकमा रुस र चीनबीचको डलरको व्यापार ५० प्रतिशतभन्दा तल झरेको छ। ।

रूस र चीनबीचको ४६ प्रतिशत ब्यापारमा मात्र डलरको प्रयोग गरियो। यसैबीच, दुई देशहरूबीचको व्यापारमा यूरोको हिस्सा अहिलेसम्मको उच्चतम ३० प्रतिशतसम्म पुगेको छ, जबकि दुई देशको आफ्नै मुद्रामा २४ प्रतिशत कारोबार भएको थियो  जुन अहिलेसम्मको सबैभन्दा बढी हो।

विगत धेरै वर्षदेखि रूस र चीनले द्विपक्षीय व्यापारमा डलरको प्रयोगमा ठूलो गिरावट ल्याएका छन्। सन् २०१५  सम्म दुई देश बीचको ९० प्रतिशत व्यापार डलरमा हुने गर्थ्यो । तर अमेरिका र चीनबीचको व्यापार युद्ध पछि र विशेष गरी रुस र चीनको डलरमा व्यापार घटाउने सुविचारित नीति अन्तर्गत २०१९ सम्ममा दुई देशबीचको ५१ प्रतिशत व्यापार मात्र डलरमा रह्यो।

रूसी एकेडेमी अफ साइन्सको इन्स्टिच्युट अफ फर ईस्टर्न स्टडीजका निर्देशक अलेक्से मस्लोभले निक्की एशियालाई भनेका छन् कि रूस र चीनको बिस्तारै डलरमा व्यापार अन्त्य गर्ने योजनाले यस्तो अवस्थामा पुर्याएको छ कि अब ती दुई देशबीचको सम्बन्ध एक गठबन्धनमा बदलिन्छ। एलेक्स मास्लोभका अनुसार आर्थिक क्षेत्रमा रूस र चीनबीचको सहकार्यले दुवै मुलुकले अन्ततः एक अर्कासँग नयाँ गठबन्धनको मापदण्ड तय गरिरहेका छन् भनेर देखाउँदछ।

उनले भने, "धेरै व्यक्तिहरूले यी मुलुक बीच सैन्य गठबन्धन वा व्यापारिक गठबन्धन हुने आशा गरेका थिए तर अब यो बैंकिङ  र वित्तीय गठबन्धनको दिशामा गइरहेका छन् र यस्तो निर्णयले दुवै देशको स्वतन्त्रता पनि सुनिश्चित गर्नेछ।" 

रूस र चीनको सन् २०१४ पछि नै डलरको प्रयोग घटाउने प्राथमिकता रहेको थियो। रूसले क्रिमियामा कब्जा गरेपछि पश्चिमी देशहरूसँगको सम्बन्ध बिग्रियो र त्यसबेलादेखि रूस र चीनले आर्थिक सहयोग बढाउन थाले। रसियामा अमेरिकी प्रतिबन्ध रोक्नको लागि व्यापारमा डलरको प्रयोग अन्त्य गर्नु आवश्यक थियो।

रसियाका लागि आईएनजी बैंकका प्रमुख अर्थशास्त्री दिमित्री डल्गिनले भने, "विश्वको कतै पनि अनलाइन पैसा लेनदेन हुन्छ जसमा अमेरिकी डलर एक तरीकाले प्रयोग गरिन्छ। यसको मतलब हो यो भयो कि अमेरिकी सरकारले बैंकलाई केहि लेनदेन रोक्न आदेश दिन सक्दछ। "

अमेरिकी डलर सूचकांक जसले विश्वको बलियो मुद्राको तुलनामा यसको मूल्य मापन गर्दछ त्यसका अनुसार डलरको मुल्यमा मार्चदेखि ९ प्रतिशतले गिरावट आएको छ र सन्  २०११ पछि सबैभन्दा खराब स्थितिमा पुग्न सक्ने अवस्थामा छ।

डलरमा दबाब बढ्दै छ किनकि कोरोना महामारीले अन्य अर्थतन्त्रहरूको तुलनामा अमेरिकी अर्थव्यवस्थामा बढी प्रभाव पार्ने देखिंदैछ। विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा डलरको केन्द्रीय भूमिकाका कारण डलरमा लगातार हुने लेनदेनले बजारमा उछाल आउन सक्छ। तर, यदि डलर अगाडि झर्छ भने यो युरोप र जापानका लागि नराम्रो खबर हुनेछ।

पछिल्ला दुई वर्षमा डलरको मूल्य बढेको देखिएको थियो। सन् २०१७ मा डलरले १० प्रतिशत मूल्य गुमाएको थियो। डलरको मूल्यमा आएको कमीले अमेरिकी निर्यातलाई फाइदा पुर्‍याउँछ। यसले अमेरिकी बहुराष्ट्रियलाई उसको मुनाफालाई यसको घरेलु मुद्रा डलरमा रूपान्तरण गर्न मद्दत गर्दछ। अमेरिकी शेयर बजारमा प्रवेशको लागि यो राम्रो खबर हुनेछ जहाँ भर्खरको केही हप्ताहरूमा गिरावट देखिएको छ।

तर कमजोर डलरले नोभेम्बरको चुनावमा फेरि जित्ने कोशिश गरिरहेका अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पलाई पक्कै पनि  राजनैतिक फाइदा पुग्नेछ। ट्रम्पले जहिले पनि गुनासो गर्ने गरेका छन् कि अमेरिकी उत्पादक र उत्पादनहरू उच्च डलरको मूल्यका कारण हानिमा छन्।

ड्युश बैंकका प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिकार एलन रुस्किन यो सम्भावना देख्दैनन्।  उनि भन्छन्, "डलरको अवमूल्यनको फाइदा औद्योगिक क्षेत्रमा पुग्न कम्तिमा एक वर्ष लाग्ने छ र नोभेम्बरमा हुने राष्ट्रपति पदको चुनावमा यसले ट्रम्पलाई फाइदा दिन सक्दैन।" 
(बीबीसीको सहयोगमा)