एजेन्सी। हालै १२ करोडको ज्याकपॉट प्राप्त गरेपछि एक अटो चालक जयपालनको जीवन परिवर्तन भएको छ। कोची निवासी ५४ वर्षीय जयपालनले ३०० रुपैयाँमा ओनाम बम्पर चिठ्ठा टिकट किनेका थिए। जयपालन जस्तै केरलमा चिठ्ठा परेर केहि मानिसहरू करोडपति बनेका छन्। तर करोडौँ मानिसहरू यसको भ्रममा फसेका छन्। धेरै बर्बाद भएका छन् । यो व्यवसाय केरलमा विगत ५ सय वर्षदेखि चलिरहेको छ।

अहिले भारतका धेरैजसो राज्यहरूमा चिठ्ठा व्यापारको नराम्रो प्रभावको कारण प्रतिबन्ध छ। उता केरला सरकारले भने सन् १९६७ देखी कानुनी रुपमा नै यो व्यवसाय चलाइरहेको छ। राज्य सरकारको लटरी विभागका अधिकारीहरू भन्छन्- 'बम्पर लटरीको लागी ५४ लाख टिकट तुरुन्तै बिक्री भयो। १२6 करोड राजश्व यी टिकटहरूको बिक्रीबाट आयो। यस्तो बम्पर लोटरी वर्षको चार पटक सबैभन्दा ठुलो चाडहरू, ओणम, विशु, क्रिसमस, दशहरा र मनसुन र गर्मीमा बिक्री गरिन्छन्। टिकट मूल्य १०० देखि ३०० रुपैयाँसम्म हुन्छ । पुरस्कारको रकम करोडमा रहेको हुन्छ। यस बाहेक ७ करोड लटरी टिकटहरू हरेक दिन विभिन्न नामका दैनिक लटरीको लागी छाप्ने गरिएको छ।

तिनीहरूको मूल्य ३० रुपैयाँबाट सुरु हान्छ। र, पुरस्कार राशि ५०० देखि ७५ लाख सम्म हुन्छ। यसमा प्रतिदिन २५ करोडको कारोबार हुन्छ। केरला सरकारले यो पैसा आफ्नो सामाजिक कल्याण र सार्वजनिक स्वास्थ्यको लागी प्रयोग गर्दछ। केरल सरकारलाई यो व्यापार सुरु गरेपछि कहिल्यै घाटा लागेको छैन। त्यसबेला राज्यलाई लेटरीको बिक्रीबाट २० लाखको राजस्व प्राप्त भएको थियो। सन् २०१९/०२० मा, राजस्व ९९७३ करोड थियो र नाफा १७६४ करोड थियो। गत वर्ष, लकडाउनको कारण,राजस्व ४९११.४ करोड रुपैयाँमा घट्यो र नाफा ४७४ करोड रुपैयाँ भयो।

अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई यहाँ लटरी बिक्रीको लागी प्राथमिकता दिइन्छ। त्यस्तै एक व्यक्ति, राजु भन्छन् कि उनी बिहान एजेन्टबाट टिकट किन्छन् र छोटो समयमा १०० भन्दा बढी टिकट बिक्री हुन्छ। उनी १०० टिकट बेचेर ६८० रुपैयाँ पाउँछन्। उनी भन्छन् कि लटरी टिकट बेच्नको लागी प्राथमिकता पाउँदा उनीहरू जस्तै हजारौँ अपाङ्गता भएकाहरू घर चलाउन सहज भएको छ।

लटरीको अर्थशास्त्र सीधा र सरल छ। ४० हजार एजेन्टहरूले विभागबाट टिकट किन्छन् र उनीहरू यी टिकटहरू लाखौँ रिटेलरहरुलाई दिन्छन्। एक विक्रेता दैनिक १००-२०० टिकट बेच्छन् । एजेन्टले पुरस्कार राशिको १० प्रतिशत र ३० रुपैयाँको टिकटको लागी ५.८०  रुपैयाँ कमिसन पाउँछ। पुरस्कार राशिमा ३० प्रतिशत  कर लगाइएको छ। केरलामा कुल संकलित रकमको  ५५ प्रतिशत भन्दा बढी पुरस्कार राशिको रूपमा खर्च हुन्छ।  २५ प्रतिशत बिक्रेताको लागी र बाकी कोष राज्य खातामा जान्छ। भारतका राज्यले लटरी व्यापार छन्। यो व्यापार ५० हजार करोडको छ।