एजेन्सी । भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले यही महिना फेब्रुअरी ५ मा हैदराबादको एउटा मन्दिरमा रामानुजाचार्यको २१६ फिट अग्लो मूर्ति अनावरण गरेका थिए । उक्त मूर्ति चीनका एरोसन कर्पोरेसनले बनाएको थियो । मोदी सरकारले यसलाई ‘समानताको प्रतिमा’ नाम दिएको छ । विश्वका धेरै देशले चीनमाथि आफ्नो निर्भरता घटाउने प्रयास गरिरहेका छन् र त्यसमा भारत पनि परेको छ । तर यो भइरहेको छैन । 

३ अगस्त २०१९ठ मा डोकलाम संकटमा तत्कालीन विदेशमन्त्री सुष्मा स्वराजले भनेकी थिइन्, ‘ देशहरू अब रणनीतिक क्षमताले चिन्दैनन्, तर अब देशहरू आर्थिक क्षमताले चिनिन्छन् । भारतको बढ्दो आर्थिक सम्भावनामा चीनबाट ठूलो लगानी आउने छ ।’ 

सुष्मा स्वराजले भनिन्, ‘मे २०१४ अघि चीनको लगानी ११६ अर्ब डलर थियो, जुन आज बढेर १६० अर्ब डलर पुगेको छ । चीनले भारतमा ठूलो लगानी गरेको छ र यहाँ उनीहरूको जोखिम उच्च छ।

कोभिड महामारीमा आपूर्ति श्रृंखला अवरुद्ध हुँदा चीनमाथिको निर्भरता बढ्यो । गत महिना व्यापार तथ्याङ्क सार्वजनिक गर्दा सन् २०२१ मा पनि चीनबाट भारतको आयात बढेको पाइएको थियो । दुई देशबीच तनाव भइरहेका बेला भारतको चीनसँगको व्यापार बढ्दै गएको छ । बढ्दो व्यापारलाई हेर्दा दुई देशबीच सबै कुरा सामान्य भएको भन्न मिल्दैन ।

चीनको भन्सार सामान्य प्रशासन (जीएसी) ले जनवरीमा भारतसँगको व्यापारको तथ्यांक सार्वजनिक गरेको थियो ।  यस तथ्याङ्क अनुसार सन् २०२१ मा चीनसँग भारतको व्यापार १२५.६ बिलियन डलर पुगेको छ ।

चीनसँगको व्यापार १०० अर्ब डलरभन्दा माथि पुगेको यो पहिलो पटक हो । यसमा भारतले ९७.५ अर्ब डलर आयात गरेको छ भने निर्यात २८.१ अर्ब डलर मात्रै रहेको छ । आयात र निर्यात दुवै अभिलेख हुन् ।

महामारीका कारण भारतको चीनसँगको व्यापार सन् २०१९ को तुलनामा २०२० मा घटेको थियो । चीनबाट भारतको आयात निरन्तर बढिरहेको छ । व्यापार घाटा भारतको पुरानो चिन्ता हो र यो अन्त्य हुनुको साटो बढ्दै गएको छ ।

तर यो भारतको मात्र होइन । चीनमाथि विश्वको निर्भरता बढेको छ । विली शिह हार्वर्ड बिजनेस स्कूलका प्रोफेसर हुन् । उनले अमेरिका र चीन आपूर्ति श्रृंखला मुद्दामा व्यापक रूपमा लेखेका छन्। उनले २४ अप्रिल २०२० मा ‘द एट्लान्टिक’ मा लेखेका लेखमा भनेका छन्, ‘विश्व उत्पादनको मामिलामा चीनमा निर्भर छ । यो स्वास्थ्य क्षेत्रको  आपूर्तिमा मात्र सीमित छैन । तर चीनले आधा ट्रिलियन इलेक्ट्रोनिक्स, फर्निचर, खेलौना र अन्य सबै निर्यात गर्दछ । 

प्रतिशतमा हेर्ने हो भने गत वर्षको तुलनामा चीन र भारतबीचको आयात–निर्यात दुवै बढेको भए पनि व्यापार घाटा भारतकै हो । व्यापार घाटाको अर्थ भारतले चीनको तुलनामा धेरै किन्ने र कम बिक्री गरिरहेको छ । चीनबाट भारतको आयात ४६.२ प्रतिशतले बढेको छ भने निर्यात पनि ३४.२ प्रतिशतले बढेको छ ।

विद्युतीय र मेकानिकल मेसिनरीबाहेक भारतले चीनबाट धेरै प्रकारका केमिकल खरिद गर्छ । यी रसायनहरू भारतको औषधि उद्योगका लागि महत्त्वपूर्ण छन् । यसबाहेक, अटो पार्ट्स र मेडिकल आपूर्तिहरू पनि समावेश छन् ।

भारतको वाणिज्य मन्त्रालयका अनुसार २०२१ मा यी सबै वस्तुको आयात बढेको छ । ल्यापटप र कम्प्युटर, अक्सिजन कन्सेन्ट्रेटरबाहेक चीनबाट एसिटिक एसिडको आयात बढेर कीर्तिमानी उच्च पुगेको छ । जसमा भारतले मुख्यतया चामल, तरकारी, भटमास, फलफूल, कपास र समुद्री खाना चीनलाई बेच्छ। भारतले चीनलाई तयार सामान बेच्दैन ।

सत्तारुढ चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको मुखपत्र मानिने अंग्रेजी दैनिक ग्लोबल टाइम्सले भारतको औषधि उद्योगमा प्रयोग हुने रसायन र अन्य सामग्रीमध्ये ५० देखि ६० प्रतिशत चीनबाट आउने गरेको लेखेको छ । जीएसीको अनुसार, भारत २०२१ मा चीनको १५औं सबैभन्दा ठूलो व्यापार साझेदार भएको छ ।

पछिल्लो पाँच वर्षको तथ्यांक हेर्दा भारतको चीनसँगको व्यापार घाटा लगातार बढ्दै गएको थाहा हुन्छ । सन् २०१७ मा चीनसँग भारतको व्यापार घाटा ५१ अर्ब डलर थियो, जुन २०२१ मा ६९.४ बिलियन डलर पुगेको थियो ।

दुई देशबीचको सीमामा तनाव भइरहेका बेला चीनबाट भारतको आयात बढ्दै गएको छ । अप्रिल २०२० मा वास्तविक नियन्त्रण रेखा (एलएसी) मा सुरु भएको सैन्य गतिरोध पछि, भारतले चीनलाई स्पष्ट रूपमा भन्यो कि सीमामा तनावले बाँकी सम्बन्ध सामान्य रहन सक्दैन ।

मोदी सरकारले धेरै प्रतिबन्ध लगाएका कारण चीनबाट लगानी घटेको हो । भारतले चिनियाँ कम्पनीहरूलाई फाइभजी ट्रायलबाट वञ्चित गरेको छ र २०० भन्दा बढी एपमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । भारतमा रहेको चिनियाँ स्मार्टफोन निर्माता शाओमीको रेड ब्राण्ड प्रभावित भएको छ । यसबारे चिनियाँ कम्पनीहरूले पनि आपत्ति जनाएका छन् ।