एजेन्सी । भारतको औद्योगिक घराना अडानी समूह कठिनाईमा छ। हिन्डनबर्गको प्रतिवेदन प्रकाशित भएपछि उनका कम्पनीको शेयरमा गिरावट आएको छ । विश्वका धनीहरुको सूचीमा उनी तेस्रो नम्बरबाट झरेर १७ औं स्थानमा पुगेका छन् । जनताको मनमा एउटै प्रश्न छ– अदानीको गुमेको साख कसरी फिर्ता हुन्छ । 

शेयर बजारको इतिहासको पाना पढ्दा थाहा भयो । एक पटक धिरुभाई अम्बानी पनि यस्तै अवस्थामा फसेका थिए । जब कोलकाताको बियर कार्टेलले रिलायन्सको शेयर तल ल्याउन सक्दो प्रयास गर्यो। यस कथाका अधिकांश कुराहरू अष्ट्रेलियाली पत्रकार हमिश म्याकडोनाल्डले लेखेको पुस्तक ‘अम्बानी एन्ड सन्स’ र गीता पिरामलको ‘बिजनेस महाराजा’बाट लिइएको हो। अम्बानीले शेयर बजारमा प्रवेश गर्नेबित्तिकै ७ गुणा बढी नाफा कमाएका थिए ।

यो नोभेम्बर १९७७ को कुरा हो। धिरुभाई अम्बानीले आफ्नो कम्पनी रिलायन्सलाई शेयर बजारमा दर्ता गर्ने निर्णय गरे। यस समयमा रिलायन्सले प्रति शेयर १० रुपैयाँको दरले २८ लाख इक्विटी शेयर जारी गरेको छ । शेयरको बिक्री प्रारम्भिक सार्वजनिक प्रस्तावबाट सुरु हुन्छ। आईपीओ निस्कनेबित्तिकै रिलायन्सको शेयर हल्लियो ।

आफ्नो कम्पनीको स्टकमा जनताको चासो देखेर अम्बानीको नियत बलियो भयो । चाँडै अम्बानीले सेयर बजारको बारीकता बुझे। कम्पनी र ब्रोकरले शेयर बजारमा खेल्ने खेलबारे उनीहरुलाई थाहा भयो ।

त्यसको एक वर्षपछि सन् १९७८ मा रिलायन्स कम्पनीको शेयर मूल्य ५ गुणा बढेर ५० रुपैयाँ पुग्यो । त्यसपछि १९८० मा सेयरको मूल्य १०४ रुपैयाँ पुग्यो भने १९८२ मा १८ गुणा बढेर १८६ रुपैयाँमा पुग्यो । यो समय थियो, जब देश र विश्वका शेयर दलालहरूको नजरमा अम्बानी भ्रमित हुन थाले। त्यसपछि केही यस्तो भयो ।  जसपछि अम्बानी शेयर बजारका बादशाह बने ।

सन् १९८२ मा रिलायन्सको शेयर मूल्य ह्वात्तै बढेको थियो । रिलायन्स कम्पनीमा २४ लाखभन्दा बढी लगानीकर्ता जोडिएका थिए । यसै क्रममा रिलायन्सले लगानीकर्ताबाट ऋण लिनको लागि डिबेञ्चर जारी गरेको थियो । वास्तवमा, डिबेन्चरहरू कम्पनीहरूको लागि ऋण मार्फत पूँजी उठाउने तरिका हो। ऋणपत्र खरिद गर्नेहरूले ऋणको बदलामा आफ्नो पैसामा निश्चित ब्याज पाउँछन्।

यसरी कारोबार बढ्दै जाँदा रिलायन्सको शेयरको मूल्य जति बढ्दै गयो, लगानीकर्ताबाट लिएको ऋण पनि कम भयो । धीरुभाई अम्बानीले आगामी केही वर्षसम्म आफ्नो शेयर यसरी नै बढ्दै जाने अपेक्षा गरेका थिए तर तब मात्र कोलकातामा बसेर शेयर बजारका केही दलालहरूले रिलायन्सको शेयर घटाउने निर्णय गरे ।

१८ मार्च १९८२ मा अचानक रिलायन्सको शेयरको मूल्य घट्न थाल्यो । यो सबै शेयर बजारका दलालहरुको पूर्वनियोजित योजनाका कारण भएको हो । उनी रिलायन्सको शेयर मूल्य घटाएर नाफा कमाउन चाहन्थे । यसका लागि, भालुहरूले रिलायन्सको शेयर छोटो बिक्री गर्न थाले।

छोटो बिक्री भनेको शेयर खरिद वा बिक्री गरेर नाफा कमाउने माध्यम हो। ब्रोकरहरूले रिलायन्सको शेयर मूल्य घटाउन छोटो बिक्री गरिरहेका थिए। यसमा धितोपत्र बजारका दलालहरूले ब्रोकरेजमार्फत अरूबाट ऋण लिएर बजारमा रिलायन्सको सेयर बेच्न थालेका छन् । जसका कारण कम्पनीको शेयर मूल्य ह्वात्तै घट्न थालेको हो । ब्रोकरेजबाट लिएको शेयर बजारबाट सस्तो मूल्यमा किनेर फिर्ता गर्ने र नाफा कमाउने योजना दलालको थियो ।

यस विधिमा ऋण लिएको शेयर समयमै फिर्ता नभएमा प्रति शेयर ५० रुपैयाँ क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने नियम पनि छ । १८ मार्च १९८२ मा सेयर बजार खुलेको आधा घण्टापछि बियर्सले सर्ट सेलिंग मार्फत ३।५ लाख शेयर बेचेको थियो । एकैपटक यति धेरै सेयर बिक्री भएपछि रिलायन्सको एक शेयरको मूल्य १३१ बाट १२१ रुपैयाँमा झरेको छ । कोलकाताका दलालहरूले सेयर बजारको कुनै पनि ठूला दलालले डुबिरहेको स्टक किन्ने छैन भन्ने सोचेका थिए ।

यसरी निरन्तर ओरालो लाग्ने र बजारमा त्रासका कारण सेयरको भाउ पूर्ण रूपमा टुट्ने छ । यो हिन्डनबर्गले अहिले अडानीको कम्पनीसँग गरिरहेको जस्तै थियो। यस्तो अवस्थामा रिलायन्सको डुब्ने निश्चित देखिन्छ । धिरुभाई अम्बानीले कोलकातामा बसेका शेयर बजारका दलालहरूले रिलायन्सको शेयरको भाउ तोडेको थाहा पाएका थिए । त्यसपछि ढिलो नगरी अम्बानीले विश्वभरका शीर्ष बुल ब्रोकरहरूसँग सम्पर्क गरे।

अब अम्बानीको तर्फबाट धेरै शीर्ष बुल ब्रोकरहरू सेयर बजारमा हाम फालेका थिए। अहिले एकातिर कोलकातामा बसेका दलालहरूले अन्धाधुन्ध शेयर बेचिरहेका छन् । अर्कोतर्फ, अम्बानीका समर्थकहरूले बुल दलालको शेयर किनिरहेका थिए।

चैत १८ गते साँझ दिनको अन्त्यमा शेयर रु १२५ मा बन्द भयो । कोलकाताका एक ब्रोकरले एक साताको प्रतिज्ञासहित स्टक छोटो समयमै बिक्री गरिरहेको जानकारी धीरुभाईले पाएका थिए।

यस्तो अवस्थामा अम्बानीले कुनै पनि हिसाबले सेयरको मूल्य एक सातासम्म धेरै घटेन भन्ने कुरामा ध्यान केन्द्रित गरे । यदि यसो भयो भने, कोलकाताका दलालहरूले या त चर्को मूल्यमा शेयर खरिद गरेर ऋण तिर्नु पर्ने थियो वा ऋण लिएको सेयरमा क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्थ्यो।