काठमाडौँ। नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार  २०७९ माघ महिनामा नेपालको वार्षिक बिन्दुगत उपभोक्ता मुद्रास्फीति ७.८८ प्रतिशत रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही महिनामा यस्तो मुद्रास्फीति ६.२४ प्रतिशत रहेको थियो । त्यसैगरी, २०७९ माघ महिनामा वार्षिक बिन्दुगत थोक मुद्रास्फीति ९.६७ प्रतिशत रहेको छ । अघिल्लो वर्षको सोही महिनामा यस्तो मुद्रास्फीति १०.३४ प्रतिशत रहेको थियो ।

समीक्षा महिनामा उपभोग्य वस्तु, मध्यवर्ती वस्तु र पुँजीगत वस्तुको थोक मूल्यवृद्धि क्रमशः ३.४९ प्रतिशत, १४.०२प्रतिशत र ५.४४ प्रतिशत रहेको छ । समीक्षा महिनामा निर्माण सामग्रीको थोक मूल्यवृद्धि १२.०७ प्रतिशत रहेको छ ।

तर, मुद्रास्फीति एक मौद्रिक घटना मात्र होइन। त्यो भन्दा धेरै ठुलो सामाजिक समस्या पनि हो। निरपेक्षरुपमा उच्च मुद्रास्फीति कुनै पनि ठाउँको जनसङ्ख्याले सामना गर्न सक्ने सबैभन्दा खराब सम्भावित अनुभवहरू मध्ये एक हो।

अहिले हामी हाइपरइन्फ्लेसनका धेरै चरणहरू सहित सबै मुद्राहरूमा विश्वव्यापी उच्च मुद्रास्फीति कस्तो देखिन्छ भन्ने भोग्नुपर्ने अवस्थामा छौं। यो अभूतपूर्व हुनेछ किनकि यस पटकको उच्च मुद्रास्फीति निकै जटिल र भयावह हुने अर्थविद्हरुले अनुमान लगाइरहेका छन्। 

हाइपरइन्फ्लेसनका चार चरणहरू

हाइपरइन्फ्लेसनलाई सामान्यतया अवधिको रूपमा परिभाषित गरिन्छ जसमा मासिक मुद्रास्फीति दर ५० प्रतिशत भन्दा बढी हुन्छ। यसबारे सन् २०१८ को एक  पेपरमा आइएमएफले हाइपरइन्फ्लेसनरी चरणहरूलाई चार भागहरूमा विभाजन गरेको छ।

पहिलो चरण: "उदय" हो। आईएमएफले यसलाई "असाधारण प्रवेश चरण" पनि भन्छ। आइएमएफले वास्तवमा यसलाई "हाइपरइन्फ्लेसन तर्फको बाटो" भनेको छ, तर उनीहरूले ५० प्रतिशत भन्दा बढी तर ५०० प्रतिशत भन्दा कमको वार्षिक मुद्रास्फीति दरको रूपमा परिभाषित गरेको छ। 

दोस्रो चरण: वास्तविक हाइपरइन्फ्लेसन। यो चरणमा पैसाको मूल्य सकिन्छ। मानिसहरूले पैसा बालेर आगो ताप्छन्। चुलोमा नोटहरू जलाउँदै खाना पकाउने देखि आफ्नो तस्बिर टाँस्ने सम्मको काम नागरिकले गर्छन्।

वाइमर जर्मनीको एउटा राम्रो उदाहरण यहाँनेर महत्त्वपूर्ण हुन्छ। एक जर्मन बैकबाट आफ्नो बचत फिर्ता लिनको लागि लडिरहेका एक आप्रवासीलाई अन्ततः अमेरिकामा उनलाई पठाइएको चेक मार्फत भुक्तान गरियो। जसमा उसलाई दिइएको चेकको मूल्यभन्दा खाममा रहेको टिकटको मूल्य बढी थियो।

आइएमएफको पेपरमा समेटिए अनुसार अठारौँ शताब्दीको हाइपरइन्फ्लेसनमा औसत मुद्रास्फीति दर दुई हजार नौ सय १२ प्रतिशत थियो। यसको औसत अवधि चार वर्ष थियो - यो "विस्फोटक" चरण सामान्यतया लगभग दुई वर्षमा समाप्त हुन्छ।

भेनेजुएलामा सन् २००० मा यस्तै हाइपरइन्फ्लेसन भएको थियो। त्यहाँ मुद्रास्फीति दर चार लाख ८८ हजार ८६५ प्रतिशत पुगेको पेपरमा उल्लेख छ । भेनेजुएलाले १४ वर्षहरूमा तीन वटा मुद्रा अवमूल्यन गरेको छ। प्रत्येक पटक तिनीहरूको बैंकनोटबाट लगभग आधा दर्जन शून्य हटाइरहेका छन्। 

भेनेजुएलाले आफ्नो डिजिटल बोलिभरलाई पुनः मूल्याङ्कनको साथ सुरु गर्दै छ जुन अक्टोबर १ देखि लागू भएको छ। उनीहरूले वर्षौँदेखि अर्थतन्त्रलाई तहसनहस पारेको हाइपरइन्फ्लेसनको सामना गर्ने प्रयासमा आफ्ना बैंकनोट हरूबाट छवटा शून्य हटाएका छन्। विगत १३ वर्षमा भेनेजुएलाको लागि यो तेस्रो मुद्रा पुनः मूल्याङ्कन हो। सन् २०१८ मा तिनीहरूले मुद्राबाट पाँच वटा शून्य हटाए। र, सन् २००८ मा तिनीहरूले तीन शून्य हटाए। 

चरण तीन र चार एक उच्च मुद्रास्फीति घटनाको दोस्रो चरण हो: "डिसइन्फ्लेसन"- जहाँ वार्षिक मुद्रास्फीति दर ५० प्रतिशत र ५०० प्रतिशतको बिचमा रहन्छ।  यो औसतमा अर्को छ वर्ष सम्म रहन्छ। र, अन्तमा "स्थिरीकरण" चरण, जहाँ मुद्रास्फीति कम्तीमा तीन वर्षको लागि प्रति वर्ष ५० प्रतिशत भन्दा कम रहन्छ।